Sad tradycyjny

Katarzyna Krakowska "Sad tradycyjny - ozdoba krajobrazu i ostoja bioróżnorodności"

Tradycyjny sad przywołuje pozytywne wspomnienia z dzieciństwa, jako miejsce zabaw, pełne fascynujących kryjówek i huśtawek wykonanych z rzeczy znalezionych w obejściu. Jest to miejsce wytchnienia i zaspokojenia głodu w wolnej, od pracy lub zabawy, chwili.  Stary sad to przyjemny chłód i cień w upalny dzień, śpiew ptaków, chwila relaksu czasem połączona z krótką drzemką, ozdoba krajobrazu, natchnienie artystów. To również miejsce schronienia przed nagłym, niespodziewanym deszczem. Ulubione miejsce zwierząt gospodarskich, ale przede wszystkim źródło pysznych i zdrowych owoców oraz ziół. Tradycyjny sad dożywa 100 – 120 lat, jest więc ogniwem łączącym pokolenia, często zakładanym przez własnych przodków.

W tradycyjnym sadzie nie ma potrzeby stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Jest to skutek wielopokoleniowej tradycji w doborze gatunków odpornych na szkodniki, przymrozki i choroby. Rozstawy między drzewami są na tyle duże, aby rozłożyste, wysoko wyniesione korony mogły się w nich swobodnie zmieścić. Ideałem jest, gdy wynoszą 6 x 8 metrów. 6 metrów miedzy drzewami, a 8 między rzędami. Tradycyjne odmiany posiadają bogatą gamę smaków i zastosowań. Wśród nich wyróżnić można odmiany typowo deserowe jak Klapsa, Papierówka, Malinowa Oberlandzka, Kosztela, jak również odmiany wykorzystywane do przetworów – Boiken, Antonówka czy Węgierka. Są też takie, które są idealne do suszenia, na przykład Grochówka (Krakowska, 2017).

W starym sadzie panuje specyficzny mikroklimat spowodowany różnorodnością roślin, zwierząt i grzybów w nim występujących. W ten sposób tworzy się specyficzny ekosystem w którym następuje przepływ energii i materii oraz zachodzą wszelkie zależności pomiędzy organizmami. Stali mieszkańcy sadu tradycyjnego to m.in.: dudki, sowy, sikory, gile, kuny domowe, jeże, myszy, ryjówki, krety, owady zapylające, a także szkodniki: mszyce, owocówka jabłkóweczka. Są tam też owady drapieżne żywiące się szkodnikami, np.: biedronka, złotook, biegaczowate, ślimaki i żywiące się nimi płazy: żaby i ropuchy (Izydorczyk i in., 2019).

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w sadach towarowych, w których drzewa sadzone są dużo gęściej niż w sadach tradycyjnych, mniej więcej co 1 metr. Rozstawy między rzędami odpowiadają szerokości maszyny, z której zrywane są owoce. Dobór gatunków w takich sadach podyktowany jest aktualnymi wymogami rynku, a drzewa wymieniane są co 15 lat. Owoce powinny mieć odpowiednią wielkość i kolor oraz reprezentować najbardziej pożądaną na rynku odmianę. Aby uzyskać właściwe parametry jakościowe, na każdym etapie wegetacji drzew, stosuje się opryski redukujące liczbę szkodników i zapobiegające chorobom. Łącznie może ich być kilkadziesiąt (Izydorczyk i in., 2019). Opryski stosuje się również w dnie sadu, celem zminimalizowania ilości niepożądanych roślin. W związku z tym bioróżnorodność na takim terenie jest znacznie niższa, niż w sadzie tradycyjnym. 

Obok pożytku znajdującego się w koronach drzew, to właśnie dno sadu określić można mianem podręcznej domowej apteczki zielarskiej, pod warunkiem, że jest to sad tradycyjny, w którym nie stosuje się oprysków. Rosną tu rośliny od pokoleń wykorzystywane w ziołolecznictwie. Najpopularniejsza z nich to mniszek lekarski, z którego pozyskuje się korzenie, liście i kwiaty. Roślina zawiera szereg związków działających pobudzająco na wydzielanie żółci przez wątrobę, ułatwia trawienie, oczyszcza organizm ze szkodliwych produktów przemiany materii (Sendecki, 2017). Z kwiatów wykonuje się syrop wykorzystywany przy przeziębieniach. Działanie oczyszczające organizmu ma również pokrzywa, Roślina ona również działanie stymulujące, odżywcze, antyoksydacyjne, moczopędne, antyzapalne, antyagregacyjne, ściągające, antybakteryjne. Stosuje się ją przy cukrzycy typu II. Zawiera fitohormony, które korzystnie wpływają na siły witalne organizmu i wzmocnienie popędu seksualnego. Jej stosowanie korzystnie wpływa na skórę, włosy i paznokcie (Krakowska, 2020).

Rośnie tu również podagrycznik pospolity, z którego napar ma silne właściwości przeciwzapalne i przeciwreumatyczne Ziele podagrycznika). Przytulia pospolita ma działanie moczopędne i przeciwobrzękowe. Posiada właściwości przeciwzapalne i przeciwwysiękowe. Wzmacnia ścianki naczyń krwionośnych dzięki flawonoidom (rutyna) zawartym w roślinie Przytulia pospolita).

Z kolei same kwiaty jasnoty białej maja właściwości ściągające, przeciwkrwotoczne, wyraźnie przeciwzapalne, fungistatyczne, antybakteryjne, przeciwwysiękowe, żółciopędne, ochronne na miąższ wątroby, rozkurczowe, metaboliczne (Kwiat jasnoty). 

Surowcem zielarskim wykorzystywanym nie tylko w medycynie ludowej są również liście oraz owoce drzew rosnących w sadzie.

Liście orzecha włoskiego zawierają m.in. garbniki galotaninowe. Wykazują one działanie przeciwkrwotoczne, ściągające, bakterio- i grzybobójce, przeciwzapalne, poprawiają przemianę materii. Regulują również poziom cholersterolu i cukru we krwi (Sendecki, 2017). Świeże liście działają odstraszająco na insekty (Kohlmünzer, 2003). Owoce są zdrowym i smacznym źródłem białka (Kingsbury, 2015).

Młode liście gruszy pospolitej zawierają glikozydy fenolowe, a szczególnie arbutynę, która działa odkażają co na przewody moczowe i nerki. Flawonoidy zawarte w liściach mają natomiast działanie moczopędne (Sendecki, 2017).

Herbata z liści i kory jabłoni używana była do leczenia problemów trawiennych i miała działanie antyseptyczne (Kingsbury, 2015). Liście działają przeciwzapalne, ściągające, przeciwwysiękowe, krwiotamujące; hamujące nadmierne krwawienia miesiączkowe; moczopędne; przeciwbiegunkowe, łagodzące stany alergiczne. Miazga jabłkowa włączona do codziennej diety, reguluje przemianę materii, ogranicza wchłanianie lipidów i cholesterolu oraz neutralizuje wiele ksenobiotyków rakotwórczych (źródło: WWW nr 4 – QR kod).

Suszone owoce śliwy, od wieków stosowane były jako środek przeczyszczający (Kingsbury, 2015).

Ze względu na wyjątkowe walory krajobrazowe sadów jak również unikatowe cechy tradycyjnych odmian, takie jak odporność na szkodniki, grzyby, wymarzanie oraz bezobsługowość, na terenie całego kraju realizowane są projekty mające na celu zachowanie, odtwarzanie i pielęgnacje sadów tradycyjnych. Projekty mają na celu nie tylko sadzenie drzew i zakładanie sadów, ale również edukację społeczeństwa w zakresie roli sadów tradycyjnych w przyrodzie i sposobów ich zachowania.

Na terenie województwa łódzkiego również został zrealizowany projekt ochrony sadów tradycyjnych pod nazwą „Owoce Pamięci”. Dzięki niemu w przestrzeni publicznej województwa powstały 72 sady, w których zasadzono 4000 drzew tradycyjnych odmian. Projekt został zrealizowany przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego na zlecenie Województwa Łódzkiego. Jednostka realizująca projekt od lat organizuje na terenie województwa bezpłatne szkolenia sadownicze, aby pomóc zachować te wyjątkowe źródła bioróżnorodności jakimi są sady tradycyjne dla przyszłych pokoleń.

• Izydorczyk K. i in., 2019, Zrównoważone rolnictwo w służbie bioróżnorodności, FDPA, s. 28-29.
• Kingsbury N., 2015, Ukryta historia drzew. Sekretne właściwości 150 gatunków, s. 110, 120-121, 159.
• Kohlmünzer S., 2003, Farmakognozja: podręcznik dla studentów farmacji. Wyd. V unowocześnione, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 252.
• Krakowska K., 2020, Pokrzywa zwyczajna – pospolita roślina o wielostronnym zastosowaniu, Praca dyplomowa na studiach podyplomowych „Rośliny i surowce roślinne dla zdrowia – jakość i wykorzystanie”, SGGW Warszawa, s. 5.
• Krakowska K., 2017, Sady (folder informacyjny), ZPKWŁ, s. 1.
• Sendecki M., 2017, Podkowa Leśna, Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie, MATEUSZ E. SENDECKI, s. 296, 438, 465-466.